Een kerstboom zetten of niet, is een vraag waar velen wellicht over hebben nagedacht de voorbije maand december. De gewoonte om een wintergroene boom in huis te halen, ze te versieren op je eigen feestelijke wijze en er met je geliefden rond te verzamelen om de kortste dagen door te brengen, is een opmerkelijke traditie die ons al eeuwen in de ban houdt. Waar ontstond dit gebruik? Wat betekent de kerstboom voor jou? En hoe kunnen we z’n leven verlengen, nu de feestdagen achter de rug zijn?

Kunstenaar Tine Colen onderzoekt al jaren technieken en tradities. Ze wil ze delen en herdenken met anderen, en integreren in haar eigen leven en praktijk. Een boek vol kerstverhalen lokte haar naar de wereld rond (en voorbij) de kerstboom. Ze begon te experimenteren met boomtoppen en geraakte geïntrigeerd door wat het materiaal te vertellen had.

We zijn al lang bewonderaars van Tine’s ingenieuze werk, en zijn erg blij het te mogen delen in een steeds veranderende etalage vanaf 10 januari 2025. Wil je meer horen over kerstbomen en je handen zelf uit de mouwen steken, schrijf je dan snel in voor onze workshop.

In wat volgt delen we de projectomschrijving, vergezeld door enkele foto’s die we trokken tijdens een bezoekje aan Tine’s huis en atelier.

POT VERSIERING VOET EN AARDE

Het was ooit een gewoonte om na Kerstmis de top van de boom af te zagen en om te vormen tot een garde om dat jaar de pap mee te roeren. Ik las erover in een boek met kerstverhalen terwijl ik mijn dochters voorlas voor het slapengaan. Zelf hadden we geen kerstboom in huis gehaald, maar midden januari lagen de straten vol met afgedankte sparren. Tijdens avondwandelingen, met zak en zaag, verzamelden we boomtoppen. Bijgesneden en door stomen, ontschorsen, buigen en boren, werden ze omgevormd tot gardes in allerlei vormen die we uitdeelden aan vrienden en buren.

Geleidelijk begon ik de logica achter de plaatsing van zijtakken beter te begrijpen. Ik werd me bewust van het verhaal dat je uit de groeivorm van een boom kunt aflezen, gevormd door beschadiging en herstel van groeipunten. Het besef van dat leven maakt het vanzelfsprekend om de principes van respectvolle oogst te eren. In de jaren daarna gaf ik ook andere delen van het hout een nieuwe bestemming, zoals een vork, mes, bezem, appelplukstok, droogrek of lampenstaander.

Het wekte mijn nieuwsgierigheid naar de oorsprong van het gebruik om een boom in huis te halen en te versieren. In tegenstelling tot veel volksgebruiken die met de tijd verdwenen zijn, is deze traditie opmerkelijk hardnekkig. Ook met de opkomst van plastic exemplaren en de schroom waarmee sommigen hun voorkeur voor een echte boom erkennen, blijft de traditie voortbestaan. Elk jaar worden er in Europa alleen al tussen de 50 en 60 miljoen kerstbomen geteeld.

De vroegste vermelding van een kerstboom dateert uit 1604 in Straatsburg: “Met Kerstmis wordt een dennenboom in de kamer geplaatst, waaraan rozen van gekleurd papier, appels, gebak, glinsterende slingers, zoetigheden, enzovoort, worden gehangen.” Deze plaatselijke traditie verspreidde zich in de daaropvolgende 200 jaar geleidelijk over Duitsland en bereikte waarschijnlijk rond 1870 Antwerpen.

Toch staat er nergens in de Bijbel een kerstboom vermeld. Als het deel uitmaakte van de christelijke tradities, zou de Kerk zich er in de middeleeuwen niet tegen hebben verzet. De talrijke verboden wijzen erop hoe wijdverbreid het vereren, verlichten en versieren van bomen in de vrije natuur was in de Indo-Germaanse cultus. Men vermoedt dat, door kerkelijke verboden, de boomverering in het geheim – en dus binnenshuis – werd voortgezet en uiteindelijk werd gechristianiseerd.

Bomen symboliseerden de kosmos en werden gezien als de woonplaats van goden en de zielen van voorouders. Yggdrasil, de wereldboom uit de Edda, omvatte hemel en aarde en belichaamde de levenskracht van de natuur. De noten, appels en koeken van de laatste korenschoof werden waarschijnlijk geofferd om deze levenskracht en vruchtbaarheid over te dragen naar het volgende jaar. Met hun cirkelvorm en kransen symboliseren ze de zon tijdens de winterzonnewende.

Bij het maken van objecten zoek ik naar een manier om waarde en betekenis te creëren die verder gaat dan het puur functionele. Door een zorgvuldige materiaalkeuze, een traag en arbeidsintensief maakproces, collectieve creatie en de manier waarop de objecten worden gebruikt, geschonken en doorgegeven. De vaak tijdelijke, seizoensgebonden aard van de gekozen materialen bepaalt het cyclische verloop van deze zoektocht.

Tine Colen,
Januari 2025

Links

Ontdek Tine Colen’s prachtige werk via tinecolen.be
Mieke Verbijlen maakte een mooie fotoreeks van de kloppers.

Credits

De foto van de kaarshouder werd gemaakt door Mieke Verbijlen.